Lần cập nhật gần nhất October 20th, 2020 – 10:58 am
Nhà sử học người Israel Yuval Noah Harari đưa đến với độc giả quá trình phát triển của loài người thông qua bốn giai đoạn: Cách mạng nhận thức, Cách mạng nông nghiệp, Sự thống nhất của loài người, Các mạng khoa học. Cả một tiến trình dài, gói gọn trong hơn 500 trang sách một cách hài hước, thông minh. Một quyển sách rất rất nên đọc vì vô cùng hay. Có rất nhiều câu hỏi đáng quan tâm và suy nghĩ ví như câu cuối sách.
“Do chúng ta cũng có thể sớm thiết kế nên những khát vọng của mình, nên có lẽ câu hỏi chúng ta thực sự phải đối mặt không phải là ‘Chúng ta muốn trở thành gì’ mà là ‘Chúng ta muốn mình muốn gì?’”
Review Sapiens: Lược sử loài người (4)
Đã lâu lắm rồi mình mới có dịp để đọc hết một quyển sách trong suốt hơn một ngày. Và thật sự nó rất cuốn mình, mặc dù mình không hẳn là đứa mọt sách cho lắm. Thề luôn, thời đi học, trừ mấy khứa chuyên sử, địa ra thì không một đứa học sinh nào có thiện cảm với lịch sử- một liều thuốc ngủ cực mạnh đối với học sinh thời bấy giờ.
Sapiens – Chẳng khác nào một cỗ máy thời gian được HARARI đưa chúng ta về thời CÁCH MẠNG NHẬN THỨC sơ khai đầu tiên của con người 70.000 năm trước cho đến THẾ GIỚI HIỆN ĐẠI ngày nay một cách tỉ mỉ, chân thực và rõ ràng hơn bất cứ một cuốn sách về lịch sử nào mà đã được học trong những năm phổ thông.
Cuộc cách mạng nhận thức đã biến Homo Sapiens- con người ngày nay trở nên khác biệt với các chủng loài anh em khác như Neanderthal, Erectus hay Rudolfensis..
Những đế chế cai trị, những giáo hội, tôn giáo được lập nên bằng một thứ được gọi là niềm tin vào “những huyền thoại chung”
Vì cho rằng đứa con mang trong bụng sẽ được thừa hưởng nhiều phẩm chất từ những thợ săn tốt nhất hay những bộ gene tốt nhất, đã hình thành phong tục làm cha tập thể cũng như một người phụ nữ tốt phải quan hệ tình dục cùng nhiều người đàn ông, như thổ dân Bari ở Châu Mỹ ngày nay.
Những người Ache sẵn sàng giết chế một cô bé khi có một thành viên trong bộ lạc chết đi và sẽ được chôn cùng nhau hoặc việc trẻ em sinh ra không có tóc thì sẽ bị giết ngay lập tức vì bị coi là kém phát triển
Cho đến cuộc CÁCH MẠNG NÔNG NGHIỆP – thời kì được cho là tàn bạo nhất trong suốt quá trình hình thành sơ bản loài người. Sự phân chia tầng lớp được hình thành từ người ưu tú, thường dân rồi cuối cùng là nô lệ.Mạng sống, hay thậm chí từng bộ phận trên cơ thể của những thường dân bị đong đếm chỉ bằng vài chục shekel bạc.
Đối với vật nuôi, trong cộng đồng New Guinea, sự giàu có của một người được đánh giá bằng số lợn sỡ hữu. Vậy nên để ngăn lợn không đi mất, họ đã cắt bỏ mẫu mũi của chúng để gây ra sự đau đớn khủng khiếp mỗi khi con vật cố gắng đánh hơi hay thậm chí là chọc mù mắt.
Mạng lưới những bản năng nhân tạo được gọi là “Văn hóa” ra đời, giúp cho hàng triệu người có thể kết nối với nhau và hợp tác hiệu quả. Những hình thức trao đổi hàng- đổi – hàng thô sơ và đôi khi bất khả thi cho đến việc dùng vỏ sò làm tiền trong suốt 4000 năm, trên khăp châu Phi, Nam Á, Đông Á và Châu Đại Dương. Tín ngưỡng, tôn giáo, sùng bái thần linh luôn là một thứ gì đó tất yếu trong giai đoạn tiền Khoa Học này.
Và con người chỉ nhận ra “sự ngu dốt” khi bước vào cuộc cách mạng Khoa Học – hay còn gọi là cuộc cách mạng về sự ngu dốt.
Họ cho rằng, tất cả những tri thức cổ đại đều được thu lượm từ việc truyền miệng, tôn thờ thần linh và không hề có một sự khám phá của một minh chứng bằng xương bằng thịt nào.
Benjamin Franklin, với kiến thức về bản chất năng lượng điện của mình đã phát minh ra cột thu lôi, một trong những thí nghiệm khoa học nổi tiếng nhất vào giữa thế kỉ 18 để minh chứng cho việc tiếng sét không phải là cái búa của một vị thần đang nổi giận để trừng phạt những kẻ tội lỗi.
Rồi đến khi Christopher Columbus tìm ra Châu Mỹ hay Neil Armstrong và Buzz Aldrin đặt chân lên mặt trăng thì con người mới tiếp nhận được một tầm nhìn mới và đặt niềm tin vào khoa học.
Nhưng bất cứ cái gì cũng có hai mặt của nó, khi công nghiệp và khoa học phát triển , giúp mở ra những phương thức mới để chuyển đổi năng lượng và sản xuất hàng hóa, giải phóng phần lớn nhân loại khỏi sự phụ thuộc vào hệ sinh thái thì cũng là lúc họ nhận ra môi trường sống xung quanh đang bị phá hủy và các loài dần tuyệt chủng.
Hành tinh từng tràn đầy xanh tươi và hoa lá của chúng ta trở thành một trung tâm mua sắm được làm bằng bê tông và nhựa.
Hiện tượng nóng lên toàn cầu, nước biển dâng cao, ô nhiễm khiên cho Trái Đất không còn dễ sống với loài người, và trong tương lai có thể sẽ chứng kiến một cuộc rượt đuổi sức mạnh của con người và những thiên tai do chính mình gây ra.
Và như phần cuối sách, Harari cũng tự đặt ra những câu hỏi, liệu đi đôi với việc phát triển của khoa học và công nghiệp thì con người có hạnh phúc hơn không? Liệu một Armstrong đã từng đặt dấu chân lên mặt trăng có hạnh phúc hơn một người săn bắt hái lượm vô danh từ 30.000 năm trước với dấu tay vẫn còn in trên bức tường trong hang Chauvet.
Bản chất của hạnh phúc là không thể cảm nhận được từ bên ngoài mà là từ sâu bên trong, là sự khỏe mạnh về thể chất và tinh thần một cách chủ quan.
Để hạnh phúc thì đương nhiên phải gạt bỏ hết sự đau khổ. Tất Đạt Đa (tức Phật) cũng đã chỉ ra rằng mọi sự đau khổ cũng bắt nguồn từ sự tham ái, nếu tâm trí của một người thoát khỏi tất cả tham ái, thì không thần linh nào có thể làm cho anh ta đau khổ.
Không phải là một cuốn sách về lịch sử với những sự kiện khô khan, mà còn là những thông điệp mà Harari muốn gửi đến chúng ta – những homo sapiens thời hiện đại.
Trên đây chỉ là vài điểm mà mình thực sự ấn tượng trong cuốn sách này và còn rất nhiều thứ hay ho khác trong cuốn sách dày hơn 500 trang này. Một cuốn sách quá kinh điển về lịch sử.
Dành cho những bạn thích tìm hiểu về lịch sử cũng như mấy thứ hay ho ở thời ăn lông ở lổ thì có thể tham khảo thêm cuốn “Thế Giới Một Thoáng Này” của David Christian.
– Đình Thọ
“Mặc dù những điều đáng kinh ngạc mà con người có khả năng thực hiện, chúng tôi vẫn không chắc chắn về mục tiêu của mình và dường như chúng tôi vẫn bất mãn như mọi khi. Chúng tôi đã tiến từ ca nô đến thuyền buồm đến tàu hơi nước đến tàu con thoi không gian – nhưng không ai biết chúng tôi sẽ đi đâu. Chúng ta mạnh hơn bao giờ hết, nhưng có rất ít ý tưởng phải làm gì với tất cả sức mạnh đó. Tệ hơn nữa, con người dường như trở nên vô trách nhiệm hơn bao giờ hết. Các vị thần tự tạo chỉ với các định luật vật lý để giữ cho chúng tôi thành công ty, chúng tôi có trách nhiệm với không ai. Do đó, chúng tôi đang tàn phá các động vật đồng loại của chúng tôi và trên hệ sinh thái xung quanh, tìm kiếm ít hơn sự thoải mái và vui chơi của chúng tôi, nhưng không bao giờ tìm thấy sự hài lòng.”
Đây là cuốn sách quan trọng nhất mà mình đã đọc nó trong một thời gian dài. Nên mình chỉ chọn một chủ đề mà mình yêu thích để chia sẻ cảm nhận của mình về nó bởi vì có rất nhiều vấn đề được khẳng định trong cuốn sách này khiến cho tâm trí ta mở rộng và tạo ra những kết nối mới trong vô số vấn đề. Bây giờ, với mình, mình muốn chắc chắn với thời gian còn lại để dành nó theo đuổi thứ gì đó có ý nghĩa và thỏa mãn hơn nhiều so với việc theo đuổi ngày càng nhiều tiền.
Mưu cầu hạnh phúc là một trong nhiều chủ đề lớn mà Yuval Noah Harari trình bày trong cuốn sách đáng chú ý này về lịch sử của Homo Sapiens. Ông đưa chúng ta từ đầu lịch sử đã biết đến hiện tại và đưa ra những diễn giải và đánh giá về hành vi của chúng ta trên đường đi.
Có phải tất cả những tiến bộ công nghệ làm cho chúng ta hạnh phúc hơn 1000 hay 2000 năm trước không? Chắc chắn là ở một mức độ nào đó, nhưng cũng rất không hài lòng ở các khía cạnh khác. Ngay cả khi chúng ta thư giãn, chúng ta cũng không thực sự thư giãn. Chúng ta cần phải thành công hơn, nhanh hơn và hiệu quả hơn, nhiều tiền hơn, mua sắm nhiều hơn, nhưng không nhất thiết phải đúng với bất cứ ai, và những người kiếm được số tiền khổng lồ ở trên đỉnh, liệu họ có hạnh phúc hơn bất kỳ ai.
Các quốc gia chỉ chú trọng tới các chỉ số tăng trưởng kinh tế, ngày càng nhiều các khu công nghiệp, các khu đô thị, các TTTM, các khu nghĩ dưỡng được mọc lên. Chúng ta cần sản xuất nhiều chiếc xe hơi hơn, nhiều cầu đường hơn…Cùng lúc chúng ta phá huỷ các hệ sinh thái, môi trường sống của động vật hoang dã…Ô nhiễm môi trường, khói bụi thành phố, thiên tai dịch bệnh làm nhiều người chết hơn.
Cuốn sách đã đưa ra những điều cơ bản của khung hạnh phúc mà mình cũng đã đọc ở những cuốn sách khác và tin vào, mọi người hạnh phúc khi họ có 3 điều:
- Bạn bè và gia đình yêu bạn
- Bạn là một phần của cộng đồng, với những công dân sống tích cực
- Bạn có một mục đích cho cuộc sống của mình và cảm thấy như bạn đang làm điều gì đó có ý nghĩa.
Cuốn sách đã khiến mình liên tưởng tới Phật giáo: “Theo Phật giáo, gốc rễ của đau khổ không phải là cảm giác đau đớn hay buồn bã hay thậm chí là vô nghĩa. Thay vào đó, gốc rễ của đau khổ là sự theo đuổi vô tận và vô nghĩa của những cảm giác phù du, khiến chúng ta không ngừng nghỉ, do căng thẳng, bồn chồn và không hài lòng. Do sự theo đuổi này, tâm trí không bao giờ được thỏa mãn. Ngay cả khi trải nghiệm niềm vui, nó không bằng lòng, bởi vì nó sợ cảm giác này có thể sớm biến mất, và khao khát rằng cảm giác này nên ở lại và tăng cường. Giải thoát khỏi đau khổ không phải khi họ trải nghiệm điều này hay niềm vui thoáng qua đó, mà là khi họ hiểu được bản chất vô thường của tất cả cảm xúc của họ, và ngừng thèm muốn chúng. Đây là mục đích của các thực hành thiền định của Phật giáo. “
Chúng ta là những vị thần trên hành tinh này, và chúng ta cần thay đổi quan điểm về cách chúng ta nhìn nhận bản thân trong bối cảnh của hành tinh và tương lai.
“Có điều gì nguy hiểm hơn những vị thần bất mãn và vô trách nhiệm, những người không biết họ muốn gì?”
– Nguyet Nguyen
Đây là cuốn sách mà Bill Gate, Mark Zuckerberg, Barack Obama khuyên chúng ta nên đọc.. sau 2 tuần mình cũng đã đọc xong 522 trang của cuốn sách nổi tiếng này..cảm nhận chung của mình là cuốn sách hay, logic cao, tuy nhiều thuật ngữ chuyên nghành và đòi hỏi người đọc cần có một chút kiến thức chung về chính trị, xã hội, kinh tế, tâm lý.. nhưng cũng không vì thế mà cuốn sách trở nên khô khan khó đọc, mà ngược lại người đọc lại thấy thú vị và khó rời mắt khỏi trang sách bởi sự hóm hỉnh, hài hước và cách dẫn dẵn ngôn từ thông minh của tác giả.
Thứ hai về nội dung: cuốn sách giống 1 hành trình thú vị khi xem 1 bức tranh đầy màu sắc sống động khi mô tả lại toàn bộ lịch sử của xã hội, chính trị, lối sống cùng sự hình thành của những cuộc cách mạng lớn như Cách mạng Nhận thức, Cách mạng Nông nghiệp, Cách mạng Công nghiệp..dẫn đến sự ra đời của Chủ nghĩa Tư bản, thị trường tự do, và lý do cho hàng loạt sự khai phá các vùng đất mới, lý giải sự ra đời của Chủ nghĩa Đế quốc và nguyên nhân 2 cuộc chiến tranh thế giới,..và bình luận tính hai mặt đối lập của sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ trên các lĩnh vực gen di truyền, công nghệ thông minh nhân tạo..v.v. Kết thúc cuốn sách là câu hỏi rất lớn và sâu sắc của tác giả Tiến sĩ Noah Harari rằng “…chúng ta( loài người) thực sự muốn gì? Có cách nào để con người đạt được hạnh phúc trọn vẹn?” .
Trong suốt lịch sử 70.000 năm tiến hoá của loài người, quả thật vô cùng nhanh chóng khi chúng ta chỉ mất vài thiên niên kỷ để nhận thức và làm chủ thậm chí sáng tạo ra những định luật vật lý, hoá học, sinh học giúp thay đổi bản chất về ý thức, môi trường xã hội, chính trị …đương nhiên chúng ta đã đạt được những thành quả lớn lao ví như trong y tế đã đẩy lùi các căn bệnh, nâng cao tỷ lệ sinh cho trẻ em và có căn cứ để hi vọng vào 1 thế giới con người sẽ trở nên bất tử ?! Nhưng rõ ràng, chúng ta đồng thời cũng đối diện với môi trường sống đang huỷ hoại, tài nguyên thiên nhiên giảm sút, dân số toàn cầu tăng trưởng chóng mặt.. và đặt ra câu hỏi phổ quát rằng ” rốt cục những điều chúng ta đã đang và cố gắng đạt được trong khoa học và công nghệ cuối cùng nhằm mục đích gì?? Trong khi môi trường sinh thái của muôn loài trên Trái Đất đang suy thoái mà nguyên nhân chính là sự vô trách nhiệm và bất mãn của loài người gây nên”, mình tin rằng khi gập lại cuốn sách này các bạn sẽ có chung cảm xúc và hiểu lý do tại sao lại đặt ra câu hỏi mang cấp độ nhân loại đó của tác giả Tiến sĩ Yuval Noah Harari !!
– Nam Khánh 27.3.2019
SAPIEN LƯỢC SỬ LOÀI NGƯỜI – Bộ sách đầy ấn tượng của Yual Noal Harari
Bộ sách thật sự rất ấn tượng, ấn tượng đến độ ngay khi vừa đọc xong cuốn “Sapien Lược Sử Loài Người” việc đầu tiên là đặt mua ngay tất cả sách của tác giả YUVAL NOAL HARARI
Tất nhiên bộ sách còn nhiều điều tranh luận, nhiều điều Harari đưa ra nhưng chưa thật sự giải thích được hay thuyết phục hoàn toàn người đọc tỉ như: Ông cho rằng không có Đấng Sáng Tạo, loài người hơn các loài khác vì chúng ta có trí tưởng tượng (có khả năng kể những câu chuyện không có thật, sáng tạo hoàn toàn) và có khả năng tập hợp ở số lượng đông đảo một cách tinh tế và để giải thích cho việc loài người có năng lực đó ông cho rằng “bằng một cách nào đó” mà chúng ta đã có những đột biến gen. Một nhà “tôn giáo” hoàn toàn có thể nói “cách nào đó” chính là do Đấng Sáng Tạo.
Bỏ qua những điều tranh luận, nếu đọc bằng một góc nhìn không định kiến, bộ sách thật sự rất ấn tượng. Có lẽ đây là bộ sách hay nhất trong năm nay mình có thể đọc. Điều ấn tượng nhất từ những cuốn sách của Harari không chỉ ở cách ông kể câu chuyện dài về lịch sử loài người bằng một cách vô cùng thú vị, mà sự thú vị còn đọng lại ở cách ông đặt vấn đề, cách ông gợi cho người đọc tự vấn, tự nghiền ngẫm.
– Loài người chúng ta từ vị trí như 1 loài trong hàng triệu loài đã leo lên vị trí đứng đầu địa cầu, ngày nay đôi lúc chúng ta gần như tiến gần tới vị thế 1 đấng sáng tạo, “chúng ta đẩy lùi được các loại bệnh tật, chiến tranh, nạn đói, chúng ta vẻ ra AND, thậm chí tái tạo, vẻ mới AND. Chúng ta lai tạo, nhân giống các loài động thực vật, có lẽ cả con người nữa. Nhưng chúng ta có xứng đáng với vị thế đứng đầu này. Chúng ta đã, đang và sẽ còn tận diệt hàng triệu loài với mức độ khủng khiếp. Chúng ta đang biến đổi môi trường sống một cách nhanh chưa từng có. Và chúng ta sẽ còn đi về đâu..
– Một khái niệm thật hay học từ cuốn sách là “Tương lai của quá khứ”. Tương lai mà ta nghĩ có thể chỉ là tương lai của 1 quá khứ. Điều này có nghĩa là những gì ta lập luận, suy đoán về tương lai không hẳn là vô căn cứ tuy nhiên nếu có một cách nghĩ khác hơn, một phát minh, một hành động, một tư tưởng khác hơn hoàn toàn có thể thay đổi cái tương lai mà ta đang nghĩ. Trước nay tôi luôn có 1 cái nhìn tương đối u ám về thế giới tương lai : môi trường bị biến đổi trầm trọng, thế giới sẽ tận diện trong sớm mai, loài người tàn ác và ngu xuẩn sẽ tự diệt nhau … Tuy nhiên với một góc nhìn sáng sủa hơn, các bước tiến mạnh mẽ của công nghệ, tri thức, ta hoàn toàn có thể tin tưởng vào một tương lai tương sáng phía trước..
– Người phương Tây bước qua giai đoạn trung cổ, vượt lên mạnh mẽ so với người Á Đông, người Ấn Độ, người Hồi giáo để đưa nhân loại tới một thế giới Toàn Cầu không phải bắt đầu bằng sự vượt trội về công nghệ hay tiền bạc, chế độ.. (thậm chí trước thế kỷ 15, phương Tây hoàn toàn thua kém Á Đông, Ấn Độ hay thế giới Hồi giáo về công nghệ, kỹ thuật, tiền bạc..) mà họ hơn hẳn thế giới còn lại từ khi họ bắt đầu nhận thức ra: CHÚNG TA RẤT NGU XUẨN. Chúng ta chưa biết gì nhiều về thế giới này, chúng ta cần tìm hiểu, nghiên cứu, cần khai phá và từ đó khám phá ra chúng ta không làm được điều gì đó đơn giản vì chúng ta chưa biết cách làm, chúng ta thiếu kỹ thuật, thiếu cơ chế để làm việc đó.. họ bắt đầu lao vào tìm kiếm, khám phá trong mọi lĩnh vực với một quy mô ngày càng lớn.
Để ví dụ cho việc này, Harari đưa ra 2 hình ảnh về các cuộc tìm kiếm khám phá của 2 thế giới. Một bên là đoàn thuyền gồm vài con tàu của Colombus và 1 bên là đoàn chiến hạm gồm 7 hạm đội, mỗi hạm đội có tới 300 con tàu và hơn 10,000 người của đô đốc Trịnh Hòa. Xét về thời gian, 2 đoàn thám hiểm này không cách quá xa nhau. (Nếu so sánh thì đoàn tàu của Colombus chỉ như vài con muỗi vo ve bên cạnh bầy rồng của Trịnh Hòa). Trịnh Hòa đi rất xa không thua kém gì Colombus. Ông đi tới tận Ai Cập, rìa châu Phi, tận Châu Úc.
Nhưng kết quả của 2 đoàn thám hiểm khác rất xa nhau. Trịnh Hòa kết thúc hành trình mà chẳng thu được gì nhiều, nhà Minh sau đó bỏ đi đoàn thám hiểm và không có gì thay đổi. Phương Tây của Colombus khác hẳn, họ vẻ lại bản đồ thế giới, định hình lại các tuyến hàng hải. Họ nhanh chóng cử thêm các đoàn khám phá với (giáo sĩ, nhà khoa học, quân đội, thương mại..) và họ nhanh chóng chiếm lấy các vùng đất châu Mỹ, Châu Phi trù phú.. Và chỉ 100 năm ngắn ngủi sau đó họ tích lũy đủ sự giàu có, kỹ thuật để chinh phục nốt toàn bộ thế giới Á Đông, Hồi giáo và Ấn Độ..
– Chúng ta là ai? Là con cháu của dân tộc Việt? chúng ta liệu có chắc rằng chúng ta giống với tổ tiên người Việt trước đây. Hay, chúng ta giống với người phương Tây hơn. Chúng ta đang ăn, mặc, suy nghĩ, sống giống với người phương Tây (hay giống với người của thế kỷ toàn cầu hóa) hơn là tổ tiên chúng ta, có đúng không? Yếu tố về dân tộc, văn hóa, có như chúng ta vẫn suy nghĩ? các dân tộc, đế chế trong suốt chiều dài lịch sử bị chiếm đóng, bị hủy diệt và sáp nhập vào nhau một cách không ngừng, ban đầu luôn có sự chống đối nhưng dần lâu tất cả chìm vào quên lãng, lớp con cháu kế thừa tự hào với một danh xưng mới, dân tộc mới cho đến khi một đế chế khác lại đến. chúng ta đang sống dưới đế chế toàn cầu hóa, dân chủ, nhân đạo (những khái niệm mà trong thời đại này chúng ta nghĩ là đúng đắn, tốt đẹp,… cũng hệt như người trung cổ cho rằng nhà thờ luôn đúng đắn, cả việc chém Galile vẫn là đúng đắn, cũng hệt như người Ai Cập cổ đại tin vào các Pharaon vậy)
– Thật nhiều điều đáng để ta suy ngẫm nữa, nghĩ về quá khứ, về hiện tại và cả tương lai, có lẽ ta sẽ vẫn đọc đi đọc lại bộ sách này lâu nữa.
- Võ Văn Cường
Tóm tắt Sapiens: Lược sử loài người
70.000 năm trước đây, Homo Sapiens, vẫn chỉ là một loài động vật tầm thường, nhỏ bé, yếu ớt, vô danh nằm ở giữa của chuỗi thức ăn và thường chỉ chú tâm đến công vệc của mình ở một góc châu Phi xa xôi hẻo lánh. Vậy mà chỉ trong vài thiên niên kỉ tiếp theo, nó tự biến mình thành bá chủ toàn bộ hành tinh và kẻ khủng bố đối với hệ sinh thái. Giờ đây, nó đang đứng bên ranh giới trở thành một vị thần, sẵn sàng để có được sự tiến hóa hoàn hảo lên Homo Deus – giống loài thần thánh, trẻ mãi không già, mang trong mình sức mạnh của cả đấng sáng tạo và kẻ hủy diệt. Vậy điều gì đã khiến Homo Sapiens vượt xa các loài sinh vật khác và đạt được những thành tựu đó? Lí giải cho câu hỏi trên, đã được học giả người Israel Yuval Noah Harari đưa ra rất thuyết phục trong cuốn sách “Sapiens – Lược sử loài người”. Cuốn sách dẫn chúng ta vào một cuộc hành trình tuyệt vời của lịch sử loài người, từ nguồn gốc của sự tiến hóa, trải qua 3 cuộc Cách mạng, đến thời đại của khoa học công nghệ và kỹ thuật di truyền. Harari không phải là một giảng viên dạy bạn những kiến thức giáo điều nặng nề và khô khan, ông kể chuyện cho bạn, với một ngôn ngữ tuyệt vời và hướng tiếp cận mới mẻ so với các cuốn sách khoa học khác khiến bạn không thể quên được.
“Lược sử loài người” của Yuval Noah Harari tập trung vào 3 giai đoạn quan trọng, định hình tiến trình lịch sử: Cách mạng nhận thức đã khởi động lịch sử cách đây 70.000 năm, Cách mạng nông nghiệp tăng tốc lịch sử khoảng 12.000 năm trước đây. Còn cuộc Cách mạng khoa học mới chỉ bắt đầu cách đây 500 năm. Ba cuộc cách mạng này đã tác động đến loài người và các loài sinh vật khác như thế nào?
CHÚNG TA KHÔNG LÀ NHỮNG CON NGƯỜI DUY NHẤT TỪNG TỒN TẠI
Các nghiên cứu chỉ ra rằng, loài người đã có mặt từ rất lâu, động vật gần giống con người hiện đại xuất hiện lần đầu khoảng 2,5 triệu năm trước. Qua nhiều thế hệ, chúng cũng không có gì nổi trội so với các sinh vật khác cùng chia sẻ môi trường sống với mình. Tổ tiên chúng ta là loài vượn loại lớn. Họ hàng gần nhất của chúng ta là tinh tinh, khỉ đột và đười ươi. Loài người chúng ta là loài Sapiens (tinh khôn) thuộc về chi Homo (người), đó là lí do tại sao chúng ta được gọi là Homo Sapiens. Chúng ta cảm thấy tự hào vì mình là những con người duy nhất, bởi lẽ trong 10.000 năm trở lại đây, chúng ta là những Homo duy nhất tồn tại. Nhưng Harari đã tiết lộ một bí mật động trời: Homo Sapiens có anh chị em, chúng ta không phải là Homo duy nhất trên Trái Đất. Đã có thời điểm, ít nhất tồn tại 6 loài Homo sống cùng với Sapiens. Vậy những người anh em của chúng ta, những Homo Erectus, Neanderthal đã đi đâu về đâu? Khi nghiên cứu về bản đồ gen của người Neanderthal đến từ thung lũng Neander, các nhà khoa học nhận thấy có một phần bộ gen của họ tương đồng với gen của người châu Âu hiện nay, liệu có phải Sapiens đã giao phối chéo với các anh chị em của mình, dần tạo ra một chủng người thống nhất hiện nay? Giả thuyết thứ hai được nhiều người tin tưởng hơn, rằng: Sapiens với sự vượt trội của mình đã tiêu diệt những loài Homo khác, có thể bằng cách giết họ hoặc đơn giản hơn là cướp nguồn thức ăn của họ để chiếm thế độc tôn? Có lẽ cả 2 giả thuyết đều đúng. Sapiens vừa giao phối với các Homo khác, vừa tiêu diệt họ để trở thành loài người duy nhất trong suốt 10.000 năm qua.
CÁCH MẠNG NHẬN THỨC – SAPIENS CHIẾM ĐẦU CHUỖI THỨC ĂN
Homo Sapiens vốn là một loài yếu ớt, nhỏ bé, chúng ta không có bộ móng vuốt sắc nhọn của báo, không có bộ sừng vĩ đại của tê giác. Chúng ta chỉ nằm ở giữa của chuỗi thức ăn, chúng ta sợ hãi các loài thú lớn hơn và chỉ có thể săn bắt hái lượm với các sinh vật nhỏ hơn mình. Vậy điều gì đã giúp Sapiens chỉ trong một thời gian ngắn leo lên đỉnh chóp? Đó là một bước nhảy vọt 70.000 năm trước, một thời kì gọi là cuộc Cách mạng nhận thức. Loài người tìm ra lửa, phát minh ra những công cụ, bắt đầu trao đổi hàng hóa bằng những mảnh sò, mảnh ốc…đặc biệt đó là khả năng ngôn ngữ, truyền tải một lượng lớn thông tin về thế giới xung quanh, về các quan hệ xã hội, giúp các Sapiens có thể lập thành các cộng đồng nhỏ lên tới 150 thành viên thực hiện các hoạt động phức tạp như săn sư tử và bắt bò rừng. Một con khỉ có thể báo động cho đồng loại ở thác nước đằng kia có sư tử. Nhưng một Sapiens có khả năng ngôn ngữ có thể lập kế hoạch với đồng loại rằng: “Có một con sư tử ở gần suối, chúng ta có thể gọi những anh em khác hợp sức đặt bẫy đi săn nó và tiện thể lấy nước về cho làng”. Mặt khác theo thời gian, Sapiens bắt đầu tin tưởng vào những cộng đồng hư cấu, những trật tự tưởng tượng, những điều không tồn tại như thần linh, dân tộc…Khi tất cả cùng có một niềm tin chung, loài người sẽ có khả năng hợp tác với nhiều người lạ hơn, cộng đồng mở rộng ra hơn. Các tôn giáo, các tập đoàn, các đế chế đều khởi sinh như thế, bắt đầu từ niềm tin chung, liên chủ quan vào những điều hư cấu và không tồn tại. Khởi đầu ở châu Phi, Sapiens bắt đầu đi chinh phục toàn thế giới.
Cuộc cách mạng nhận thức đã cải thiện tư duy của con người. Khi tư duy phát triển, bộ não to ra, tiêu tốn nhiều năng lượng hơn, cơ bắp ít phải vận động hơn dần teo lại. Tuy nhiên có những thứ không thay đổi, có những nhu cầu từ xa xưa, được hình thành trong tự nhiên, vẫn sẽ tiếp tục được cảm nhận ở thời điểm hiện tại dù nó không còn thực sự cần thiết nữa. Lấy ví dụ: tại sao thời nay chúng ta thường thích ăn ngọt, vì đơn giản tổ tiên chúng ta hàng ngàn năm trước sinh sống bằng hái lượm thường thích hái hoa quả ngọt để ăn.
CÁCH MẠNG NÔNG NGHIỆP – ĐỊNH HÌNH LỐI SỐNG SAPIENS
Trong thời kì cách mạng nhận thức, các Sapiens sống phong cách du mục nay đây mai đó, săn bắt và hái lượm. Chúng ta hái hoa quả trên cây, săn thú vật dưới đất, lấy nước tại bất cứ con sông, dòng suối nào chúng ta đi qua. Cuộc sống có vẻ khá đơn giản và nhàn nhã. Ở đây hết thỏ rồi ư, không sao, chúng ta có thể sang cánh rừng phía Bắc, ở đó động vật đa dạng và dồi dào hơn. Cuộc sống của người hái lượm khá rảnh rang, họ sống hôm nay và cũng không cần lo đến bữa ăn ngày mai.
12.000 năm trước, cuộc cách mạng nông nghiệp diễn ra đã chấm dứt cuộc sống du canh du cư của Sapiens. Đặc thù của ngành nông nghiệp là sản phẩm cố định, kéo dài và xuyên suốt khiến Sapiens bắt đầu chuyển sang lối sống định canh định cư. Sapiens ngày ngày trồng hoa màu, thuần hóa các loài động vật. Đây là một quá trình dài hơi, nông nghiệp cần nhiều nhân công hơn, người gieo hạt, người cày, người bừa, người tưới tắm, người thu hoạch. Mặt khác sự phát triển của nông nghiệp đã tạo ra nguồn thực phẩm dồi dào, hiệu quả, trữ lượng lớn, khiến Sapiens không thể quay trở về lối sống du canh du cư như xưa nữa.
NHỮNG GIÁ TRỊ DO SAPIENS TẠO DỰNG
Nhờ vào việc sống cố định tại một chỗ giúp Sapiens có thời gian hình thành nên những giá trị như tiền, tôn giáo, đế chế, những yếu tố liên chủ quan được hình thành dựa trên niềm tin về những cộng đồng tưởng tượng đã và đang chi phối con người. Đối với tiền, đó là hệ thống phổ quát nhất và hiệu quả nhất của niềm tin từng được phát minh ra. Bạn là người bán táo, bạn muốn trao đổi táo với một người bán giầy. Nhưng bạn không rõ đôi giầy có giá trị tương ứng bao nhiêu quả táo. Và tiền tệ ra đời. Tiền sẽ vẫn luôn có giá trị chừng nào con người vẫn còn tin vào nó, nó tạo ra sự gắn kết giữa những người xa lạ. Hai người không biết nhau, cách nhau nửa vòng Trái Đất vẫn có thể trao đổi giao dịch mua bán với nhau qua Amazon.com bởi họ cùng có niềm tin vào giá trị của những tờ Dollar xanh.
Harari đưa ra một sự thật: lịch sử không có chân lý, kẻ thắng cuộc là chính nghĩa. Hầu hết các nền văn hóa rồi sẽ bị các đế quốc xâm lăng và chìm vào lãng quên. Đề quốc có hai đặc tính quan trọng: cai trị một số lượng lớn các dân tộc với đường biên giới xác định, mang trong mình những bản sắc riêng; thứ hai, đường biên giới linh hoạt cùng tham vọng vô cùng tận, ví dụ tiêu biểu đó là Anh Quốc – đế chế mà mặt trời không bao giờ lặn. Cuối cùng các đế quốc cũng sẽ sụp đổ, nhưng thường để lại các di sản phong phú, lâu dài. Vạn Lý Trường Thành và kim tự tháp Keop là những ví dụ điển hình. Hầu hết chúng ta, những con người hiện đại của thế kỷ XXI đều là hậu duệ một đế quốc nào đó.
Harari quan niệm tôn giáo là một hệ thống các quy chuẩn và giá trị con người được xây dựng dựa trên niềm tin về một trật tự siêu nhiên. Tôn giáo mang tính phổ quát và truyền giáo. Bóng đá được hàng tỉ người tôn thờ nhưng không phải là tôn giáo bởi con người tự nghĩ ra nó và bất cứ lúc nào họ cũng có thể thay đổi kích thước cầu môn hay bãi bỏ luật việt vị. Tôn giáo dựa trên niềm tin chung vào các thế lực siêu nhiên. Bắt đầu từ đa thần giáo, không quan tâm đến ham muốn của con người, do vậy thật vô nghĩa khi cầu xin họ. Thấu hiểu đa thần giáo giúp con người khoan dung hơn với các tôn giáo khác. Đó là lí do các tín đồ đa thần giáo đi xâm lược các quốc gia khác thường không cố tìm cách cải đạo quần chúng sở tại. Thậm chí còn tiếp thu một số nét đẹp của họ. Khi một tín đồ đa thần giáo quá yêu mến một vị thần nào đó, độc thần giáo sẽ ra đời, Ngài là Đấng tối cao có thể thỏa hiệp và cầu xin được. Đa thần giáo còn sinh ra tôn giáo nhị nguyên, thiện – ác, tại sao có đau khổ, tại sao điều xấu lại xảy ra với người xấu…Harari cũng dành phần lớn trang sách trong chương tôn giáo để nói về Phật giáo, theo đó, đau khổ xuất phát từ tham ái, cách duy nhất thoát khỏi tình trạng này là giải thoát bản thân khỏi tham ái, dập tắt ngọn lửa tham ái (Niết bàn chính là mang ý nghĩa dập lửa).
CÁCH MẠNG KHOA HỌC – ĐỈNH CAO CỦA SỰ PHÁT TRIỂN
Con người thường sợ những gì họ không biết. Họ tin vào các vị thần, vào chúa Trời thay vì cố gắng tìm hiểu chân lý Khoa học. Họ nghĩ rằng chúa Trời kiểm soát vận mệnh của họ. Quan niệm này đã được thay đổi trong 500 năm trờ lại đây, khi phong trào khai sáng diễn ra ở Châu Âu, những cuộc cách mạng Khoa học đã được khởi đầu ngay trong lòng của tôn giáo, những nơi mà xã hội giáo điều, cứng nhắc và sùng đạo nhất lịch sử. Bằng việc sẵn sàng thừa nhận sự ngu dốt của bản thân, cộng thêm sự tìm tòi, quan sát khám phá, vận dụng toán học (bộ môn khoa học của các khoa học) để tạo cơ sở lí thuyết, từ đó dẫn đến các thực nghiệm khoa học, con người đã đạt được bước tiến nhảy vọt trong hầu hết các lĩnh vực sinh học, vật lý, y học, giúp thế giới trở thành một nơi dễ sống hơn.
Các cuộc thám hiểm đã mở rộng thế giới, nhưng tại sao dù có điều kiện tốt hơn nhưng phương Đông lại tụt hậu so với phương Tây trong các cuộc phát kiến địa lý. Colombus khám phá tân thế giới năm 1492, James Cook đổ bộ lên Châu Úc năm 1730. Tất cả đều nhờ sự ham học hỏi và quyết tâm khám phá của dân Tây Âu so với châu Á. Các quốc gia châu Á như Trung Quốc không có được sự can đảm và dám dấn thân, nghĩ xa được như Tây Âu. Cùng là những nhà thám hiểm, đội tàu của Colombus chỉ là hạt cát so với hạm đội của đô đốc Trịnh Hòa nhà Minh. Nhưng chính Colombus chứ không phải Trịnh Hòa mới là người đặt chân lên Tân Thế Giới.
Cuộc các mạng khoa học cũng sáng tạo ra các hình thái xã hội: chủ nghĩa nhân văn tự do coi trọng quyền cá nhân con người, vẻ đẹp trong mắt người nhìn, hãy tin vào tiếng nói bên trong bạn. Chủ nghĩa nhân văn xã hội chủ nghĩa đề cao tính cộng đồng, tập thể mạnh thì cá nhân mới tốt đẹp. Chủ nghĩa nhân văn cấp tiến nói rằng có một số giống người thượng đẳng hơn các loài khác.
CON NGƯỜI CÓ THẬT SỰ HẠNH PHÚC
Tổng kết lại cuốn sách, Harari đưa ra một câu hỏi đầy băn khoăn và trăn trở: cuộc sống đã tốt đẹp hơn trong suốt nhiều ngàn năm qua, 3 vấn đề quan trọng nhất: nghèo đói, bệnh tật, chiến tranh đã bị đẩy lùi, nhưng liệu con người có hạnh phúc hơn so với tổ tiên chúng ta thời săn bắt hái lượm? Con người chúng ta đang tiến hóa quá nhanh với sự giúp sức của khoa học công nghệ, chúng ta đang can thiệp quá nhiều vào tự nhiên, chúng ta thí nghiệm trên các động vật mà bỏ qua các giá trị đạo đức, thờ ơ với sự đau đớn của chúng. Chúng ta thay thế các bộ phận hỏng hóc của cơ thể, trở thành các Cyborg. Chúng ta tiến hành dự án Gilgamesh với mục đích chống lại quy luật tự nhiên, đưa con người thành bất tử. Nhưng cái giá phải trả sẽ là gì? Chúng ta đang mạnh mẽ hơn bao giờ hết nhưng không biết làm gì với sức mạnh đó. Chúng ta trở nên vô trách nhiệm và tự làm bạn với các vị thần chúng ta tạo ra cùng các định luật vật lý. Bản thân chúng ta cũng đang tiến hóa thành các Homo Deus – con người thần thánh. Hậu quả là chúng ta đang đẩy Mẹ thiên nhiên cùng các động vật anh em chúng ta vào con đường tuyệt diệt bằng tham vọng của mình. 4,6 tỉ năm là số tuổi Mẹ Trái Đất của chúng ta. Nếu coi quãng thời gian này là 46 năm thì Homo Sapiens mới chỉ tồn tại được 4 tiếng đồng hồ, cuộc cách mạng công nghiệp mới chỉ diễn ra chưa đầy 1 phút trước. Vậy mà trong khoảng thời gian ngắn ngủi đó, 50% diện tích rừng đã bị chúng ta hủy diệt. Quả thật chúng ta là những vị thần vô trách nhiệm, không thật sự biết mình cần làm gì.
– Ngọc Vũ 24/08/2019
